Obrazovanje i nauka sigurno popravljaju demografiju

U poslednjih nekoliko godina, Srbija je u godišnjem manjku za 10-15 hiljada stanovnika. Poznato je da odliv i najmanjeg procenta obrazovno najkvalitetnije populacije ostavlja vidne posledice po razvoj bilo kog kraja. I istorija i sadašnji razvoj događaja, potvrđuju da je prosvetiteljstvo (obrazovanje i nauka) jedini dugoročan faktor razvoja nekog kraja, a u datim okolnostima to se čini kao najbolja strategija za užički kraj.

O demografskoj slici Srbije i užičkog regiona, za portal www.uzickarepublikapress.rs (URP, u daljem tekstu), razgovarali smo sa dr Vladimirom Nikitovićem, koji je rođen u Užicu 1973. godine, gde je završio osnovnu školu i Gimnaziju. Diplomirao je 1998. na Geografskom fakultetu Univerziteta u Beogradu, magistrirao pet godina kasnije na Institutu za demografiju istog fakulteta, a doktorirao 2009. na Ekonomskom fakultetu u Beogradu.

Do 2005. radio u Geografskom institutu „Jovan Cvijić“ SANU, od 2011. glavni urednik naučnog časopisa Stanovništvo, najstarijeg i najutucajnijeg demografskog časopisa na Balkanu, od 2012. gostujući predavač na Beogradskoj otvorenoj školi. Samostalno ili u koautorstvu objavio više od 50 bibliografskih jedinica u relevantnim domaćim i inostranim časopisima, monografijama i zbornicima. Najčešće teme Nikitovićevih istraživanja su u oblasti populacione dinamike, demografskog starenja, migracionih kretanja, demografske budućnosti Srbije, prostornog aspekta demografskih pojava i populacione politike.

Na početku razgovora dr Nikitović ističe da je Srbija prema poslednjem popisu koji je rađen 2011. godine imala 7 186 862 stanovnika. Prema toj statistici u regionu Šumadije i Zapadne Srbije živelo je 2 031 697 stanovnika, a u Zlatiborskoj oblasti 286 549 stanovnika. Užice koje status grada zvanično nosi od 2008. godine, 17 je grad po veličini u Srbiji i spada u grupu najmanjih u kategoriji gradovima u kojima živi između 50 i 70 hiljada ljudi.

URP Kakva je trenutna demografska situacija na području Užičke republike?

Istorijski, koliko znam, ne postoje nepodeljena mišljenja o teritoriji koju je zauzimala tzv. Užička republika, ali je svakako bila šira od današnje Zlatiborske oblasti (obuhvatala je i današnji Moravički okrug). Ako pretpostavimo da bi se pod ovim pojmom mogla apstrahovati današnja Zlatiborska oblast, demogafska situacija je krajnje nepovoljna. To je kraj koji spada u periferne, po položaju, ali i po razvoju demografskih tendencija. Relevantni indikatori nas ubrajaju u demografski nešto starije oblasti Srbije, u kojima je izražena emigracija. Nismo u najizraženijim emigracionim zonama, ali u odnosu na prethodne decenije populacionog buma (grad Užice je uvećao svoj broj stanovnika 7 puta za svega 30-ak godina socijalističkog uzleta oličenog u razvoju industrijskih giganata toga doba – Valjaonice bakra i aluminijuma odnosno Prvog Partizana), ovakav trend se može smatrati ne samo dugoročno nepovoljnim, već destruktivnim imajući u i vidu industrijski karakter grada i njegove infrastrukture, odnosno strukturu njegovog stanovništva formiranog mahom u vreme poslednje Jugoslavije.

URP Šta kažu brojke kada uporedimo trenutni broj stanovnika sa 1990. godinom. Za koliko je manje stanovnika na područje našeg regiona?

Dr Vladimir Nikitović- Shodno karakteru svog demografskog uzleta, ovaj kraj je doživeo populacioni maksimum pred sam raspad SFRJ. Od tada se beleži neprekidno smanjenje broja stanovnika, koje se moglo naslutiti u demografskim indikatorima već posle 1981. Naime, sela u našoj oblasti su se listom, osim onih naslonjenih uz sam grad, populaciono smanjivala već od ranih 1950-ih, a naročito od 1960-ih na račun porasta grada Užica, koji je praktično pojeo svoje populaciono zaleđe, u vidu usisavanja aktivnog seoskog stanovništva u svoje fabrike. To je već tokom 1980-ih rezultiralo demografskim iscrpljenjem sela u užičkom kraju, što, u sadejstvu sa tada presahnjujućim prilivom radne snage izvan našeg kraja, dovodi do negativnog trenda u populacionoj dinamici samog grada. Izostanak stabilnog priliva mlade radne snage je, uz decenijama nedovoljan nivo rađanja za prostu reprodukciju, doveo do još nepovoljnijeg nivoa nataliteta tokom poslednjih četvrt veka, odnosno u periodu nakon raspada SFRJ. To je presudan razlog zašto je u prethodnom periodu broj umrlih veći od broja rođenih i što će to biti tendencija i u narednom periodu.

Prema popisnim podacima Zlatiborska oblast je 1991. imala 335.826 st, 2002. 313.396, a 2011. 286.549. Opština Užice odnosno od nedavno po nazivu Užice – grad: 82.723 (1991), 83.022 (2002) i 78.040 (2011). Samo grad Užice (bez Sevojna i sela) odnosno gradsko naselje: 53.864 (1991), 55.083 (2002) i 52.646 (2011).

URP Kuda odlazi stanovništvo iz ovih krajeva?

Dr Vladimir Nikitović- Nažalost ne postoje pouzdani statistički izvori koji bi omogućili odgovor na ovo pitanje. Teorijski, bilo bi moguće doći do saznanja o odredištima u koja se preseljavaju Užičani odnosno stanovnici našeg kraja u okviru Srbije, jer su to podaci koje MUP prikuplja na dnevnoj bazi u okviru sistema za registraciju promene mesta prebivališta. Nažalost, ti podaci se ne objavljuju na nivou oblasti, a kamoli naselja odnosno većih gradova, pa bi za takvu informaciju bilo neophodno naručiti posebnu obradu podataka odnosno upriličiti posebno istraživanje. Ipak, nije tajna da je Beograd prva i najkonstantnija destinacija u zemlji već decenijama, što se može dokučiti iz popisnih podataka. Svakako da bi se najpouzdaniji podaci mogli dobiti putem populacionog registra stanovištva, ali Srbija ga još uvek nema, a najverovatnije ga neće imati ni u narednih 10-ak godina. Od bivših SFRJ republika, ovakav registar ukupne populacije ima samo Slovenija, a Hrvatska, iako član EU, je još daleko od njega, što govori koliko je to još uvek veliki izazov i za našu državnu upravu.

URP Koje su to kategorije stanovništva u pitanju?

Dr Vladimir Nikitović- To su tipične kategorije, u smislu starosne i polne strutkure, dakle, mlađe stanovništvo, u dobi 20-40 godina, sa nekim maksimumom do 30. godine, kao i veći udeo žena, kada je u pitanju odseljavanje u okviru zemlje. Takođe, u odnosu na strukturu stanovništva koje ostaje da živi u rodnom kraju, obrazovna struktura onih koji se odseljavaju izvan njega (dakle, isključuju se migracije u okviru same oblasti, naročito one tipa selo-selo u kojima kao razlog odlaska dominira udaja, i, ređe, ženidba) je povoljnija, čak i kada je u pitanju udeo lica sa srednjim obrazovanjem, a najveća je disproporcija kod fakultetski obrazovanih, što je očekivano s obzirom da su to osobe, generalno, najmobilnije i najspremnije za odlazak iz mesta rođenja. Nažalost, da bih mogao još detaljnije i preciznije da odgovorim na ovo pitanje, takođe bi bilo neophodno imati podatke kakvima obično raspolažu registri stanovništva.

URP- Kada iz sadašnje perspektive pogledamo u budućnost, kakva je uopšte perspektiva užičkog kraja?

Istorijski gledano, periodi u kojima je Užice odnosno čitav užički kraj predstavljao pogranično područje države nisu demografski bili povoljni, pa je to slučaj i sada. Stoga se, ni prema aktuelnim trendovima, ni prema podacima iz istorijske demografije, ne može očekivati povoljna demografska budućnost našeg kraja ako trenutne društvene i geopolitičke okolnosti, kako u globalnom, tako i regionalnom smislu, ostanu relativno stabilne na duži rok. Stoga je populacino smanjenje i starenje, koje rezultira u regionalnoj i subregionalnoj depopulaciji (pražnjenje delova teritorije u kojima postoje povoljni prirodni uslovi ali i infrastukturni kapaciteti) izvesna demografska budućnost našeg kraja u naredne dve-tri decenije. Posebno otežavajuća okolnost je što ne postoji strategija razvoja pograničnih područja i njihovih centara, jer iako je demografska situacija na nivou države nepovoljna, u pitanju je prosek na koji presudno utiču nepovoljni indikatori u krajevima poput naših, u kojima je situacija mnogo nepovoljnija nego oko osovine Beograd-Novi Sad-Niš (naročito u njenom severnom delu). A imajući u vidu da oni koji donose odluke uglavnom obitavaju u najnaseljenijoj oblasti države, koja se još uvek nije suočila sa smanjenjem broja stanovnika, situacija u krajevima poput našeg im ne deluje dovoljno alarmantno, u duhu one narodne – daleko od očiju, daleko od srca.

URP Koliko je za Užice kao centar zapadnog dela Srbije važno da se do kraja izgura ideja o osnivanju univerziteta, jer poznato je da gradovi koji privlače mlade obrazovane ljude imaju poseban značaj u razvijenim zemljama.

Dr Vladimir Nikitović- Ideja je svakako veoma dobra, ali ne onako kako je ona prvobitno zamišljena u skladu sa strategijama razvoja iz nekog prethodnog perioda u kojem je bilo definisano šest tzv. makro regionalnih centara Srbije, od kojih je jedan trebalo da bude i Užice. Po toj ideji, Užice je trebalo da bude i samostalan univerzitetski centar, ali na bazi njegove proširene gravitacione sfere (pored današnje zone malo šire od Zlatiborske oblasti pretpostavljena je i zona uticaja u istočnoj BiH), što u osnovi podrazumeva ne samo znatno veći broj stanovnika samog grada (barem 100 hiljada), nego i porast populacije u toj zoni gravitacije (oko 500 hiljada). No, ne samo što je taj plan demografski neostvariv zbog limita koji su bili evidentni i u vreme od pre dvadesetak godina, već što moderni univerzitetski centri ne podrazumevaju ni velike lokalne gravitacione zone stanovništva niti populaciono velike gradove kao središta univerzitetskog života. Zahtevaju upravo suprotno – povoljne uslove za naučni i intelektualni razvoj mladih odnosno boravak i rad njihovih profesora, što podrazumeva i daleko povoljnije cene stanovanja i života, uz istovremeno povoljniji kvalitet života lišen gužvi, prekomerne buke, stresa i vremenskog cajtnota koji ide uz velike gradove. Takvi manji gradovi, univerzitetski centri, neretko imaju studenata koliko i stalnih stanovnika, a tipično su prilagođeni mladima, što im daje vitalnost i šarm i značajno smanjuje njihov provincijalni karakter, što podrazumeva i podizanje kulturnih standarda i generalno obogaćuje sadržaj društvenog života. U tome bi upravo mogla da bude šansa Užica i čitavog ovog kraja naročito imajući u vidu njegov geografski položaj (saobraćajno će biti odlično povezan – autoput, a u perspektivi nije zanemarljiv ni aerdorom), blizinu atraktivnih turističkih destinacija, mirnoću grada u odnosu na npr. Beograd, infrastrukturni potencijal, tradiciju kulturnih sadržaja, ali i ljudski kapital (poznato je da Užički kraj tradicionalno daje izvrstan naučno-nastavni kadar na najboljim univerzitetima u zemlji, ali i inostranstvu). Ovakav scenario podrazumeva da ideja o univerzitetskom centru u osnovi ne sme da bude lokalno-regionalnog tipa, jer je to, i demografski i u trenutnoj centralističkoj organizaciji države, osuđeno na propast, jer neće služiti razvoju grada i celog kraja, već samo ličnim interesima pojedinaca (primeri su širom zemlje). Užice bi trebalo da vidi šansu u razvoju univerzitetskog centra šireg regionalnog značaja, u prvoj fazi, sa dugoročnom idejom o razvoju jednog od vodećih univerzitetskih centara u zemlji. Iako ovakav plan zahteva i stratešku podršku ili bolje rečeno razumevanje države, presudan je za njegovu realizaciju kapacitet i volja ljudi koji bi to pokrenuli. U svakom slučaju, i istorija i sadašnji razvoj događaja, potvrđuju da je prosvetiteljstvo (obrazovanje i nauka) jedini dugoročan faktor razvoja nekog kraja, a u datim okolnostima to se čini kao najbolja strategija za naš kraj.

URP Da li postoji podatak koliko stanovnika sa područja užičkog kraja živi van granica Srbije?

Dr Vladimit Nikitović- Nažalost, ovakav podatak je nepouzdan i za teritoriju cele države, a kamoli za manje teritorijalne jedinice ili naselja. Glavni razlog je što u dominantno emigracionim državama, poput naše, ne postoje odgovarajući mehanizmi pomoću kojih bi se pratio odlazak njihovih državljana. To je moguće, uglavnom, posredno, pomoću statistike destinacionih država, ali i tada se radi o grubim procenama. U slučaju Srbije, poseban problem su česte promene granica koje su se dešavale u poslednjih četvrt veka, što onemogućava pouzdano praćenje podataka u statistikama zemalja receptora. U poslednjih nekoliko godina, Srbija je u godišnjem manjku za 10-15 hiljada stanovnika. Evidentno je da najveći doprinos ovom broju daju najveći gradovi u kojima je i najveći udeo obrazovanije populacije, koja je i najmobilnija. Stoga je za pretpostaviti da Užički kraj ima zapaženo učešće u odlivu našeg stanovništva, iako to nije veliki broj u apsolutnom smislu imajući u vidu veličinu oblasti, ali je svakako značajno za nju samu, jer su u pitanju lica koja su u najboljim godinama, i veoma često najboljeg obrazovnog nivoa. A poznato je da odliv i najmanjeg procenta obrazovno najkvalitetnije populacije ostavlja vidne posledice po razvoj bilo kog kraja.

       Ovaj tekst je deo projekta “Užičani kojekude” sufinasiran sredstvima grada Užica za sufinansiranje projekata proizvodnje medijskih sadržaja iz oblasti javnog informisanja u 2016. godini