Užička republika- fenomen oslobođene teritorije u jesen 1941.

Istraživanjem događaja na prostoru Užica i okoline tokom 1941. godine dolazi se do potpunijih i preciznijih činjenica vezano za prvu ratnu godinu na nacionalnom nivou, ističe dr Nemanja Dević, doktor istorijskih nauka i naučni saradnik u Institutu za savremenu istoriju u Beogradu. Revoluciji u užičkom kraju prema postojećoj bibliografiji od 1945. do 1985. godine posvećeno je ukupno 87 radova. Pretragom pojmova Užice, Kadinjača, Užička republika, Radnički bataljon, Partizanski pokret i drugi pojmovi iz tog perioda stiže se do više od 100 radova uglavnom iz oblasti istorijske publicistike, memoristici, hronikama određenih naselja od 1941-1945. dok je znatno manje naučnih radova, dodaje on.

Govoreći kroz prizmu novih naučniih pogleda, on kaže da je još od 70-tih godina prošlog veka evidentno da sam termin Užička republika nije partizanska kovanica iz 1941. godine. Radilo se o nekoj vrsti pežorativnog termina koji je skovala Nedićeva vlada nakon sloma ustanka krajem 1941. i početkom 1942. godine. Dević podseća da se do 60- tih godina ovaj termin koristio pod navodnicima čak i u partizanskim hronikama. Obeležavanjem 20 godina od ustanka termin je legitimizovan i dobio mesto u istoriografiji.

Užička republika predstavlja slobodnu teritoriju 1941. godine i obuhvatala je manje zone na jugu, veće na istoku i veće na zapadu zemlje. Osnovno tumačenje Užičke republike jeste da je obuhvatala oslobođene srezove u zapadnoj Srbiji. Problemsko pitanje, kada se govori o tome je, ko čini vlast u oslobođenim krajevima budući da je partizanski Vrhovni štab koji je od septembra 1941. godine bio smešten u Užicu i okolini nije imao kontrolu i vlast nad svim oslobođenim srezovima.

Oslobođeni srezovi imali su dvojnu vlast četničku i partizansku jer su bili oslobođeni najvećim delom u saradnji partizanskih i vojno četničkih odreda tokom leta i rane jeseni 1941. godine. Prevagu je odnosio četnički kasnije Ravnogorski pokret čiji oficiri su bili osposobljeni da vode ofanzivna dejstva protiv nemačkih okupatorskih jedinica, kaže Dević koji je 2020. godine dokorirao na temu “Partizanski pokret u Srbiji 1941.1944” na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu.

U leto i jesen 1941. godine u Srbiji je bilo oslobođeno 30 srezova(i manja sreska mesta, kao što su pojedine varoši i gradići) saradnjom i zajedničkim borbenim dejstvima četnika i partizana. Ukupna oslobođena površina bila je površine oko 15 000 kvadratnih kilometara u zapadnoj Srbiji.U tom trenutku na oslobođenoj teritoriji živelo je oko milion i 100 hiljada ljudi što je činilo četvrtinu okupirane Srbije.

Oslobođena teritorija zapadne Srbije naslanjala se i na oslobođenu teritoriju u Crnoj Gori i istočnoj Bosni čime je dobila epitet fenomena s obzirom da je bila vanredna pojava u okupiranoj Evropi imajući u vidu da se tada Hitlerovo carstvo (tokom septembra i oktobra 1941. godine) nalazilo na vrhuncu moći u Evropi.

U poređenju sa drugim okupiranim krajevima Evrope zapadni deo Srbije privlačio je pažnju jedinstvenošću pojave da je oslobođen već u to vreme. Zbog te činjenice fenomen oslobođene teritoriji u Srbiji može se porediti sa određenim džepovima u okolini Smolenska u Rusiji, gde su gerilci uspeli da stvore veće slobodne zone i da formiraju svoju vlast, navodi Dević.

On je podsetio da je Užice posebno bilo značajno kao centar slobodne teritorije od druge polovine septembra1941. godine zbog trezora Narodne banke.

Poznato je da su u grad 21. septembra ušli razni četnički pokreti među kojima se neki pridružuju pokretu generala Draže Mihailovića (tada pukovnika). Biće i onih koji pripadaju odredima Koste Pećanca zbog čega je interesantna sudbina prvih oslobodilaca Užica u septembru 1941. godine koji su u grad ušli nakon povlačenja garnizona Nemaca.

Tri dana kasnije, tačnije 24. septembra partizanski odredi ulaze u grad a nemački obaveštajni izvori govore da su ravnogorci pukovnika Mihailovića odigrali ulogu posrednika kako bi grad prešao u partizanske ruke (iz ruku Pećanca). Glavne tačke su im upravo trezor Narodne banke i Fabrika oružja i municije.

Partizani čim uđu u grad plene novčana sredstva iz trezora u iznosu od 53 miliona dinara, plus zlato, srebro i druge dragocenosti koje su se zatekle u trezoru.

Govoreći o vrednosti tih sredstava, Dević tvrdi da je tih 53 miliona dinara samo za 10 miliona više od godišnjih sredstava srpske žandarmerija. Čitava žandarmerija te 1941. godne ima na raspolaganju 43 miliona dinara a s druge strane partizani za nekoliko dana dolaze do plena od 53 miliona.

Druga važna tačka, Fabrika oružja imala je u tom momentu proizvedenih i popravljenih 26 000 pušaka, plus municije i vojne opreme.  Puške i njihova neravnomerna podela kasnije će biti jedan od kamena spoticanja u partizansko- četničkim odnosima i rasplamsavanju građanskog rata.

Još jedna karakteristika za Užice je da u ovom gradu partizani počinju da formiraju revolucionarne vlasti i uspostavljaju model koji će kasnije primenjivati na čitavoj oslobođenoj teritoriji.

Uz određene izmene po Titovoj ideji koja je bila kopija i primena organa i sistema vlasti iz SSSR-a, naglašava Dević dodajući da sami nazivi komiteti, odnosno nacionalno oslobodilački komiteti i narodni odbori podsećaju na Sovjetska iskustva.

Tito je u avgustu 1941. Izvršnom komitetu Komiterne (Ćaća u šifrovanim depešama Tita, primedba Devića) zatražio odobrenje, jer ništa nije ni mogao da radi bez toga, da formira revolucionarnu vladu u zapadnoj Srbiji koja bi nosila naziv  Narodni komitet oslobođenja Jugoslavije. NKOJ koji se pojavio u Jajcu 1943. bio je praktično zamišljen još u avgustu 1941, zaključuje Dević.

On dodaje da su istraživači ovog perioda iz socijalističke epohe svedočili o činjenici da novi organi vlasti  i Komunistička partija Jugoslavije u startu nisu pokušavale da ostvare komunikaciju sa Vladom u Londonu i legalnim vlastima u tom trenutku, već su se u leto 1941. jasno i zvanično opredelili za revolucionarno osvajanje vlasti.

Iz Moskve je tada stigao savet da ne treba nastupati otvoreno sa komunističkom i revolucionarnom platformom iz strateških razloga.Stigla je i  kritika da se bilo kakvi novi organi vlasti pod takvim imenom ne formiraju na terenu.

Međutim, kako navodi Dević Tito je pribegao drugoj vrsti taktike i krenuo je da revolucinarne organe vlasti formira što više “odozdo” odnosno što više mesnih revolucionarnih komiteta koji suspenduju stare vlasti, brišu dugove, brinu o ogrevu, organizuju mobilizaciju prihvatajući na sebe ulogu mesnih vlasti.

Išlo se u pravcu stvaranja mesnih (seoskih) pa opštinskih vlasti što je na kraju dovelo do stvaranja sreskih oslobodilačkih odbora. Dugo se vagalo između termina komiteti ili odbori i zato je u septembru 1941. kroz mrežu mesnih stvoren i prvi Sreski narodno oslobodilački odbor u Krupnju. Njegov prvi dekret imao je za cilj ukidanje svih predratnih vlasti.

Mreža narodnooslobodilačkih odbora širila se osim u Užicu i u Čačku gde su bili epicentri. Izgovor je bio da idu odozdo jer su oni već u oktobru 1941. dobili svoju zaokruženu formu u toj meri da je Tito pravdajući Komiterni da do toga dolazi odozdo, a ne po njegovoj ideje odnosno da narod hoće i da novi organi vlasti tako brzo narastaju. Tito se zato opredelio za nastanak prve revolucionarne vlade koja je stvorena u Užicu oko čijeg tačnog naziva i datuma osnivanja postoje sporenja u istoriografiji.

Najčešće se pominje 17. novembar 1941., a najverovatnije je da je do toga došlo 13-14. novembra 1941. Tačno je da je njen prvi predsednik bio Dragojlo Dudić, poreklom iz Valjevskog kraja koji se borio na Solunskom frontu. On je bio čovek koji se dobro kotirao u partiji, ali nije predstavljao klasičnu revolucionarnu svest.

Posebno treba istaći da se od oktobra 1941. u Užicu nalazio i Tito sa Vrhovnim štabom.  U Užicu se formira i revolucionarna Vlada i tu je sedište Vrhovnog štaba odakle se koordinira aktivnostima ka drugim okupiranim krajevima Srbije i Jugoslavije.

Treba naglasiti da ta prva revolucionarna Vlada nije istorizovana i nije ušla u opštu hronologiju partizanskog pokreta iz razloga što je delovala samo dve sedmice, odnosno do 29. novembra 1941 kada su suspendovane partizanske vlasti u Užicu i prestala je sa radom. Dragojlo Dudić je nastradao pod nerazjašnjenim okolnostima što je dodatno pogodovalo da taj deo tzv. Užičke epohe ostane u senci.

Karaktersitike tog perioda su da je formiranje narodnooslobodliačkih odbora prema ocenama socijalističke istoriografije, kako kaže Dević pojedini istoričari smatraju ishitrenim potezom koji je Tito iznudio.

To naglo formiranje revolucinarnih vlasti koje počinju i da sude i da mobilišu doprinosilo rasplamsavanju sukoba na terenu i ubrzalo ono se kasnije naziva početkom građanskog rata.

Početak građanskog rata je tema na kojoj Dević piše rad, po njegovim rečima ima drugačiju hronologiju. On nije počeo 31. oktobra na 1. novembar 1941. u Užicu počeo je znatno ranije na drugim lokacijama već se ovde samo prelio, tvrdi on.

U kontekstu događaja u Užicu u jesen 1941. godine važno je pomenuti i formiranje  odeljenja za borbu protiv Pete kolone. U Čačku su ta odeljenja pod Milanom Batom Jankovićem, a u Užicu pod Slobodanom Penezićem Krcunom započeli obračun sa tzv. Petokolonašima (optužba koja se prišivala najrazličitijim neprijateljima revolucije od Živojina Pavlovića do Mihaila Milovanovća, obrazlaže Dević).

On podseća da je 28. novembar 1941. poslednji dan za organizaciju odbrane Užičke republike bio je iskorišćen za eliminaciju narodnih neprijatelja i  petokolonaša tako da je oko 50 ljudi u Užicu streljano u noći 28. na 29. novembar.

Sve je u novembru 1941. govorilo da je vlast revolucionarna i da uveliko skreće u levo. Tako je i proslava Oktobarske revolucije 7. novembra bila veličanstvena u Užicu priređena svečana akademija u čast revolucije u SSSR-u, pisala je i tadašnja štampa.

To je doprinelo kasnije slabljenju odbrane grada, odvajanja dela rodoljuba od strane komunista što je uzrokovalo zauzimanju odnosno ponovnoj okupaciji Užica, 29. novembra 1941., zaključuje Dević.

Korišćene fotografije—www.uzickarepublikapress.rs

Tekst je nastao u okviru projekta “Užička republika-kulturno-turistički biser Užica, prestonice kulture Srbije 2024.” koji je deo programa “Užice- Prestonica kulture 2024.” čiju realizaciju sufinansira Grad Užice.