Odakle datira naziv „Užička republika“ i šta se to desilo 24.septembra 1941.

Malo je onih koji znaju da je termin „Užička republika“ nastao tek neposredno posle Drugog svetskog rata.  To se desilo iz ideoloških pobuda da slobodna teritorija, koja zbog značaja jedinstva u državi, nije smela dobijati naziv koji bi to opovrgao. Datum koji se navodi kao Dan oslobođenja Užica, 24.septemabar, nije dan kada su se vodile bilo kakve borbe već dan kada su Užice, posle dogovora sa četnicima da se povuku, zauzeli partizani. Nemci su se, takođe bez borbe, povukli samo tri dana ranije, 21.septembra 1941. godine.

U propagandnoj Nedićevoj štampi, jedina slobodna teritorija tokom rata, koja je obuhvatala najveći deo zapadne Srbije, nazivana i Sovjetska republika ili Crvena republika, što je trebalo biti podrugljivo. Antifašistička borba je stavljana u prvi plan  ali su partizani  pored antifašističke borbe, imali  cij da promene i državno uređenje, odnosno revolucionarnu borbu. Postojala je ideja da se sedište slobodne teritorije formira u istočnoj Srbiji ali zbog položaja i blizine sa granicama Bosne i Crne Gore, Tito donosi odluku da to bude Užice. Sa druge strane za osvajanje slobodne teritorije najviše borbi je vođeno u Zapadnoj Srbiji.

Ono što treba znati je da su tu slobodnu teritoriju oslobađala oba pokreta otpora, i partizanski i četnički, što je decenijama stavljano u drugi plan.

„Tome svedoče istorijska dokumenta, ne samo u Narodnom muzeju Užice već i van njega. Gotovo u svakom mestu gde je vršena mobilizacja, postojalo je uporedno upisivanje i u partizane i u četnike. U jesen 1941.desio se dogovor između dva pokreta otpora da se stanovništvo izjašnjava po svojoj volji i upisuje gde želi. Tako je bilo dok nije došlo do međusobnog sukoba, otvorene borbe, što je zapravo bio građanski rat u toku Drugog svetskog rata. Kada se 1.novembra 1941.godine dogodio napad četnika na Užice, partizana na Požegu pa Ravnu Goru,  što je bilo rasipanje snaga koje je znatno uticalo na slabljenje otpora Nemcima. U nekim trenucima partizani i četnici su više energije utrošili u međusobnoj borbi nego u borbi protiv Nemaca. Daleko od toga da se nisu borili i jedni i drugi ali kada čitate neka dokumenta i analizirate podatke, stiče se utisak da su i jednima i drugima glavni neprijatelji bili oni sami a ne neko ko je došao i okupirao zemlju“, kaže za Užička republika press istoričar u Narodnom Muzeju Užice Goran Novaković.

Posle Aprilskog rata 1941.godine, regularna kraljevska vojska nije postojala posle potpisivanja kapitulacije, oficiri i vojnici nekadašnje Kraljevine Jugoslavije, su se mahom svrstali na jednu ili drugu stranu. Najvećim delom oficirski kadar je prišao Ravnogorskom pokretu zbog Dragoljuba Mihajlovića koji je  bio oficir Kraljeve vojske ali je isto tako dosta njih završilo i u Partizanskom pokretu otpora. Tako je razjedinjavanje ljudstva, koga nije bilo, i oružja koga takođe nije bilo, u znatnoj meri uticalo i na slabljenje borbe protiv Nemaca.

„Kada je u jesen 1941.godine krenuo taj odlučni napad na slobodnu teritoriju, koju sada zovemo Užičkom republikom, da su nastupili složno i pružili zajednički otpor Nemcima, ne mislim da bi uspeli da se odupru. Nemci su aktivirali veliki broj divizija i sa ističnog i sa zapadnog fronta, sa prekaljenim vojnicima, izuzetnom vojskom i naoružanjem, pa bi se teško tome oduprli, ali sigurno da posledice ne bi bile onakve kakve jesu. Pre nego što je usledio napad na Užice, centar slobodne teritorije, među partizanima i četnicima su, od prvog dana novembra pa do polovine meseca, trajali sukobi koji su doneli gubitke i u ljudstvu i u svakom drugom pogledu, što je Nemcima samo olakšalo posao, za koji su već bili superiorniji“, ističe Novaković.

Postavlja se pitanje da li bi i došlo do Radničkog bataljona koji je, bez ratnog iskustva, položio svoje živote na Kadinjačim. Da nije bilo razjedinjavanja srpske vojske, sigurno je da bi scenario bio drugačiji.

„Postoji dosta dokumenata koji potvrđuju da su izdavane naredbe i proglasi o zajedničkim napadima i sadejstvu partizanskih i četničkih jedinica na nemačke garnizone i gradove koji su bili okupirani, i tako oslobađani, zajedno ili pojedinačno, izuzev Šapca, Valjeva i Kraljeva. Mnogo je primera gde se na zajedničkim dokumentima vide potpisnici i četničkog i partizanskog pokreta, u smislu direktiva, ko šta treba da uradi ili kako da se ponaša. To je nešto što ne možemo da opovrgnemo a u kojoj je meri kasnije neko imao neku vrstu saradnje sa nemcima ili ne, je druga tema“, smatra istoričar.

Ako se dublje analizira to međusobno razjedinjavanje, poznato je da je ono postojalo i kod četnika koji su bili razjedinjeni i nisu bili toliko organizovani kao partizani, koji su u najvećem procentu imali jedinstvenu komandu dok četnici u nekim mestima imaju razjedinjenost u komandi. Sa jedne strane su oni koji su bili pod direktnom komandom Draže Mihajlovića, disciplinovani sa velikim brojem stare vojske i školovanog oficirskog kadra dok je sa druge strane bilo i onih koji su se okupljali oko samozvanih vojvoda i nekih koji i nisu priznavali Mihajlovića. Jedni i drugi su se izjašnjavali kao četnici.

„Tako se Dražini ravnogorci razlikuju od Pećančevih četnika, koje možemo dovesti u vezu sa oslobađanjem Užica. Često se pogrešno govori da je Užice oslobođeno 24.septembra 1941. godine od Nemaca ali tog dana se nije desilo nikakvo oslobađanje. Nakon Aprilskog rata, Nemci su završili posao sa rasparčavanjem, stvaranjem NDH u Hrvatskoj, Bugari i Italijani su dobili svoje okupacione zone, dok su Nemci Srbiju zadržali za sebe. Borci koji su bili potrebni na drugim frontovima su otišli. Zato će oni kasnije u jesen vratiti svoje divizije da uguše ustanak. Te poslednje jedinice su bili trećepozivci, drugopozivci i žandarmerija koji nisu mogli da se odupru silini ustanka koji je u momentu buknuo. Tako da nije bilo mesta gde oba pokreta otpora nisu imala svoje neke jedinice, manje grupe i čete i ugrožavali nemačke jedinice. Tako  se donosi odluka da se Nemci iz Užica povuku i oni grad predaju četnicima Koste Pećanca, u prvom redu Radomiru Đekiću i Božidaru Ćosoviću. Zvanično od 21.septembra grad je u rukama četnika. Već naredna dva dana partizanske čete opkoljavaju grad, traže da im se on preda na upravu, inače će stupiti u vojna dejstva. Da ne bi ponovo došlo do građanskog bratoubilačkog rata i krvoprilića, četnici se povlače jer su viđeniji ljudi tog vremena uticalu na smirenje situacije pa je do tog dogovora i došlo“, priča Novaković.

Da se tokom drugog svetskog rata na našim prostorima vodio i građanski, odnosno bratoubilački rat, govori i činjenica da su se dva brata iz jedne porodice priključivali različitim stranama, jedan u četnike a drugi u partizane. Dešavalo se i da tako u tim međusobnim sukobila, dva brata, jedan drugom budu i na nišanu. Porodice nisu znale kojoj strani je bolje pristupiti pa su se tako nadale da će bar neko dete sačuvati u životu, što opet nije bilo garant.

„Četnici se posle dogovora sa partizanima povlače u Požegu a partizani 24.septembra ulaze u Užice, što znači da nije bilo nikakve oružane borbe niti oslobađanja grada. Pošto domaća istoriografija skoro 80 godina, pa i dan danas određene strukture smatraju da je postojao samo jedan antifašistički pokret a to je partizanski. Činjenica je da za tri dana, od 21. do 24.septembra, Užice menja tri vojne uprave, Nemci, četnici i partizani, a da ni jedan metak nije ispaljen. Nakon Drugog svetskog rata, taj ulazak partizana, 24.septembra se uzima kao početak postojanja Užičke republike, sve do borbe na Kadinjači, 29.novembra. Tih 67 dana postojanja slobodne teritorije, čiji centar je bilo Užice, posle rata naziva Užičkom republikom“, zaključuje za naš portal Novaković.

Vrhovni štab Partizanskog pokreta otpora na čelu sa Titom, Centralni komitet komunističke partije Jugoslavije i njeni drugi organi dolaze u Užice.  Zbog toga što je grad bio slobodan i zato što je rukovodstvo Partizanskog pokretab bilo ovde, Užice postaje centar slobodne teritorije a u literaturu ulazi izraz Užička republika. Ta teritorija je bila prva slobodna u okupiranoj Evropi. Prema nekim procenama, na toj površini živelo je oko milion stanovnika. Pokrivala je teritoriju čitave Zapadne Srbije, od Loznice prema Užicu pa Crnoj Gori, centar Šumadije i centralni deo Srbije. Poslednje jake jedinice Nemačke su ostale u Šapcu, Valjevu, Kraljevi i jedno vreme u Gornjem Milanovcu.

Pitanje je kako bi današnja istoriografija izgledala da su nakon Drugog svetskog rata pobedili četnici a ne partizani. Termin Užička republika sigurno ne bi ni postojao što je potvrda i verovanja da pobednici pišu istoriju. Od 1943.godine posle Teheranske konferencije, saveznici otvoreno staju na stranu partizana i Tita, otvoreno ga pomažu u svakom smislu, političkom, vojnom, u naoružanju, hrani, vojnoj opremi itd. Tek iz sadašnje perspektive moguće je sagledati šta se dešavalo u tom periodu.

Autor fotografija—Slavica Panić

Tekst je nastao u okviru projekta “Užička republika-kulturno-turistički biser Užica, prestonice kulture Srbije 2024.” koji je deo programa “Užice- Prestonica kulture 2024.” čiju realizaciju sufinansira Grad Užice.