Srednjovekovna tvrđava za zapise budućnosti

Užička tvrđava ili Stari grad visoko nad levom obalom Đetinje vekovima predstavlja svojevrsnu ulaznu, odnosno izlaznu kapiju Užica zbog čega je oduvek privlačila pažnju putnika namernika. Od prvih istorijskih zapisa koji potiču iz 14., preko onih iz 17. i 19. veka u novijoj istoriji svakako će ih biti i iz ovog veka. O Starom gradu nekada su pisali turski, engleski, nemački i domaći putopisci. Vreme u kome živimo i nove tehnologije kojima upravljamo budućim pokolenjima ostaviće brojne multimedijalne zabeleške o rekonstrukciji Starog grada, koja se trenutno dešava. Nekadašnji zapisi osim istoričarima danas su izuzetno značajni i urbanistima.

Užički stari grad, jugoistočna strana 1860. prema F. Kanicu

Stanojka Milivojević, muzejski savetnik- istoričar Narodnog muzeja iz Užica izdvaja zapise  nekoliko putopisaca o Starom gradu. Ona dodaje da turski geograf, istoričar i pisac Hadži Kalfa u opisu iz 17. veka „opisuje i zauzimanje Užica od strane Turaka ; Kada je  sultan Mehmed osvajač išao na Bosnu, dođe mu iz Užica, od strane građana koji su bili nezadovoljni svojim poglavarom, nekakav pop, da bi ga sklonio da pođe da osvoji Užice, predstavljajući da je vrlo lako uzeti Užice, ako se zapale kuće ispred grada.Sultan Mehmed posluša taj savet, zapali kuće kako mu je kazano i grad mu se preda (1463).“.

Tvrdi da je najpotpuniji opis koji datira iz 17. veka dao Evlija Čelebija, u kome se navodi da „ Iako sa zapadne, sjeverne i  južne ima uzvišenja koja dominiraju gradom, ta su brda toliko udaljena da je sa njih nemoguće izvršiti juriš na grad, jer između brda koja dominiraju ovim gradom i samoga grada, tj. mesta kojim teče rijeka Đetinja, nalazi se provalija  kao najniži stupanj pakla., tako da se čovjek i ne usuđuje  pogledati dolje“.

Oto Dubislav Pirh, kapetan u pruskoj vojsci u delu Putovanje po Srbiji 1829. o Starom gradu je između ostalog zabeležio da „U sredini i na kraju njegovom stoji po jedna visoka kula, dva zida koji se strmo spuštaju niz greben, završavaju se kod treće kule koja niže leži“, citira Milivojevićeva.

Stanojka Milivojević, istoričarka Narodnog muzeja Užice (privatna arhiva)

Za naš portal tvrdi da ju je posebno zanimala istorija Užica u kome se zaposlila nakon završenog Filozofski fakulteta u Beogradu. Oduvek su me privlačili istorijski zapisi o Starom gradu, jer su i oni dokaz autentičnosti značajnijeg spomenika kulture u Užicu. Osim istorijskog i kulturnog značaja Stari grad kao jedinstvena tvrđava na području Zlatiborskog okruga i jedna od srednjovekovnih u Srbiji svakako ima ogroman i turistički potencijal, uverena je naša sagovornica.

Ističe i citat najznačajniji pisca koga je Užice imalo do Prvog svetskog rata, Milutina Uskokovića u kome se navodi  „Ko se ne boji zmija i sme da načini nekoliko koraka po jednoj nagnutoj stazi, na široj od stopala, a iznad ambisa koji tu čini korito Đetinje, otkriće unutra divne hodnike od tesanog kamena  koji ga vode u vrh grada na okruglu, široku kulu,, punu zaostale perunike i jorgovana, koji tu raste na suvom pesku što se načinio od razbijenog kamena i maltera“.

Engleski putopisac, Andrej Arčibald Paton tvrđavu je posetio 1843. i on je jedini strani putopisac koji je video tvrđavu pre njenog rušenja koje se po saznanjima naše sagovornice desilo krajem 1862. godine. Paton je zapisao da „Glavni toranj je bio izgrađen na odvojenoj steni, povezan starim drvenim mostom.Kapija je bila ojačana teškim ekserima  i zatvorena parom ogromnih starih katanaca“, „Vojvoda nam je dao znak da netražimo da vidimo unutrašnjost tvrđave, da je otvarana Samo u vreme inspekcije carskog poverenika“.

Stari grad iz 1980. (iz knjige M.Popovića “Užički grad”)

Od rušenja u 19., preko obruševanja tokom 20. veka pa do delimične rekonstrukcije i konzervacije Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva i Narodnog muzeja iz Užica od 1973-1984. godine Stari grad je verovao u novo sutra.

Zub vremena jeste pokazao svoje, ali za nekoliko godina rekonstruisana tvrđava će biti kao vino.

Užice ima privilegiju da je jedan od retkih gradova koji na svojoj teritoriji ima srednjovekovno utvrđenje kao što je Stari grad. Moja lična i profesionalna čast je da učestvujem u celokupnom procesu od planiranja i projektovanja do trenutnog nadzora nad po svemu specifičnim gradilištem, tvrdi Ruža Penezić, koordinatorka za urbanizam i razvoj u JP “Užice razvoj”.  Ne krije da je ovo jedan od najvećih izazova u njenoj 20-to godišnjoj karijeri čime dokazuje da se urbanistima samo jednom pruža prilika da rade specifične objekte kao što su utvrđenja koja imaju kako istorijski tako i turistički značaj.

Proći istorijski proces kroz dostupnu dokumentaciju u etapama građenja užičkih fortifikacija od nastanka u drugoj polovini 14.og veka pa sve do konačnog rušenja 1863. године pa do realizacije   predviđene Planom detaljne regulacije, predstavlja svojevrsnu riznicu novih saznanja, kontakata, dilema i donetih odluka.

Ruža Penezić,koordintorka za urbanizam i razvoj JP “Užice razvoj”

Uskladitii ovovremenske prilike sa određenim istorijskim periodom predstavlja izazov kako u naučnom tako i u stručnom smislu. Iz urbanističkog ugla bilo je jasno da će Plan detaljne regulacije Stari grad koji obuhvata površinu od 28 hektara, a za koji su odobrena sredstva Evropske unije kroz program EU PRO posložiti brojne kockice.

Specifičnost i složenost ovog planskog dokumenta prepoznao je i žiri i savet  28. Međunarodnog salona urbanizma u Nišu, i dodelio mu drugu nagradu u kategoriji planovi detaljne regulacije, podsetila je Penezićeva.

”Planom je detaljno urbanistički razrađeno područje leve i desne obale reke Đetinje, na kojima se nalazi spomenik kulture – Stara hidrocentrala “Pod gradom” na Đetinji, palisadno podgrađe kao deo kulturnog predela, spomenik kulture Srednjovekovni grad, zaštićena okolina utvrđenja kao kulturni predeo sa tunelima, Čitakova stena kao deo zaštićene okoline sa tunelima, uključujući sve primarne i sekundarne staze, puteve i železničke koloseke, koji se nalaze u predmetnom prostoru.

Plansko područje se nalazi u obuhvatu ekološke mreže – ekološki značajnog područja “Klisura Đetinje”, područja značajnog za dnevne leptire  prema Uredbi o ekološkoj mreži. Pored državnog puta, kroz plansko područje prolazi deo koridora magistralne jednokolosečne elektrificirane železničke pruge (Beograd)-Resnik-Požega-Vrbnica-državna granica, koja povezuje Republiku Srbiju sa Crnom Gorom i Albanijom. Kablovski vodovi 10(20)kV i dalekovod 35kV takođe prolaze kroz plansko područje. Ovi infrastrukturni koridori u određenoj meri predstavljaju ograničavajući faktor za planiranu izgradnju, jer se u zaštitnoj zoni, ne mogu graditi objekti bilo koje vrste.”

Plan Stari grad bio je sprecifičan zbog preplitanja više zaštitnih pojaseva Železnice, prirodno dobro reke Đetinje, tvrđave kao zaštićenog kulturnog dobra, Puteva Srbije zbog priključenja budućeg mosta sa magistralnog puta, Elektroprivrede Srbije zbog dalekovoda koji se protežu ovim lokalitetom, pojašnjava Penezićeva. Ona dodaje da je u postupaku  izrade  EU PRO insisitirao na integralnom pristupu, koji uvodi novine u sistem urbanističkog planiranja. Objašnjava da ovakav pristup podrazumeva učešće svih struktura društva počev od pojedinaca preko udruženja građana i nadležnih lokalnih i državnih institucija.

Zahtev Programa bila je organizacija prezentacija i participacija što većeg broja zainteresovanih strana u toku procesa javnog uvida kako bi dali svoj doprinos realizaciji planskog dokumenta. Zahvaljujući tome dobili smo između ostalog  bezrezervnu podršku udruženja planinara koji su nam pomogli da do tada neotkrivene pešačke staze stavimo na mapu budućih turističkih atrakcija u zaštićenom području reke Đetinje, otkriva naša sagovornica.

Integralni pristup planiranju usledio je nakon izrade Strategije integralnog urbanog razvoja centralne gradske zone Užica na zahtev GIZ kao jedan od tri grada  u okviru Projekta ‘’Unapređenja upravljanja zemljištem na nivou lokalnih uprava Srbije, i kao takav našao primenu u zakonskoj regulative – Zakonu o planiranju I izgradnji. Nakon toga bila sam i deo tima za Strategiju integralnog urbanog razvoja Republike Srbije koja je usvojena, ponosno ističe Ruža Penezić, koordinatorka za urbanizam i razvoj u JP “Užice razvoj”.

Ohrabuje je i činjenica da su kako putnicima namernicima, tako i sugrađanima sa  različitih strana  sve vidljiviji radovi  na zidinama Užičke tvrđave. Sa magistrale se uočava da su zidine popravljene, a završeno je ono što se ne vidi to su srednji i donji grad. Radi se rasveta , hidrantska mreža, kula se završava, a nakon njenog pokrivanja radiće se kazamati.

Nadzor na objektu čiji su elementi i sadržaji nemerljivi počev od količine i vrste materijala do uslova stabilnosti, protiv požarne i zaštite na radu, posebna je odgovornost.

Pred našom sagovornicom još je dosta poduhvata u okviru zadatka da Stari grad dobije novo lice. Poseban izazov je kako ovaj lokalitet povezati sa magistralom  pešačkim mostom koji će biti primamljiv putnicima namernicima. Izazov u projektovanju je i geomehaničko ispitivanje tla koje podrazumeva donošenje mašine za istražna bušenja teške do dve tone  gabarita 1,2m /5m do mesta planiranih oslonaca i bušenje pod uglom od 15 stepeni  u potrazi za stabilnim osloncem budućeg pešačkog mosta u okviru tvrđave.

Nepoznanica je i kako sačuvati zaštićeno prirodno dobro klisuru reke Đetinje čija vizura mora ostati izražena u odnosu na konstrukciju mosta koja pored stabilnosti mora biti i diskretna kako ne bi zaklonila tvrđavu.

Energija i podstrek svih koji rade na projektu Stari grad daje nadu da će budući putopisci sa pešačkog mosta, Čitakove stene, Vidikovca, Kule i drugih stajališta i odmorišta slati najlepše fotografije, video zapise snimljene pametnim telefonima, kamerama, dronovima i putopisne repotraže u mainstrim medije.

Hroničari novije istorije svedočiće da će u tim zapisima biti zabeleženo da putopisci iz celog sveta pišu o Starom gradu kao utvrđenju sa koga puca pogled na Užice čiji stanovnici dišu najčistiji vazduh, gradu u kome se rađa sve više dece i u koji se vraćaju potomci onih koji su ga nekada napustili….