Tragovi Užičke republike i njihov turistički potencijal

Užice sa svojom okolinom obiluje kulturno-istorijskim spomenicima iz različitih vremenskih perioda, a posebno iz novije istorije nakon Drugog svetskog rata. Obzirom da je u jesen 1941. godine bio centar Užičke republike u njemu se nalazi bogato spomeničko nasleđe. Mnogi objekti izgrađeni su pre rata a tokom trajanja Užičke republike dobili su novu namenu. Nakon 1945. godine jedan deo tih objekata dobiće spomenička svojstva.

Trg partizana predstavlja svojevrsnu spomeničku kulturnu i arhitektonsku celinu

“Gradnja je započeta 1958. a otvoren je 1961. godine povodom dvadesetogodišnjice ustanka, na mestu nekadašnje Žitne pijace. Do 1991. godine na njemu se nalazio monumentalni bronzani spomenik Josipu Brozu Titu, visok oko 4,8 m, rad hrvatskog vajara Frana Kršinića. Partizani su na trgu tokom 1941. godine održavali političke mitinge, a nakon 1961. trebao je da predstavlja jedan od simbola narodnooslobodilačke borbe. Na južnom delu trga, na fasadi stambeno-poslovne zgrade, postavljen je mozaik koji predstavlja Spomenicu 1941. Cela kompozicija predstavljena je pomoću 36 ploča jednakih površina za koje je kamen nabavljen iz svih nekadašnjih jugoslovenskih republika”, navodi istoričar, viši kustos Narodnog Muzeja Užice Goran Novaković.

Jedan od najznačajnijih i najpoznatijih tragova ovog perioda je i Memorijalni kompleks Kadinjača posvećen borcima Radničkog bataljona, Posavcima i Orašanima, koji su 29. novembra 1941. godine poginuli na brdu Kadinjača, 14 km zapadno od Užica.

“Branili su odstupnicu Vrhovnom štabu NOPOJ-a, partizanskim odredima i partizanskoj bolnici koji su se povlačili iz Užica ka Sandžaku. U čast poginulih branilaca Kadinjače, na godišnjicu bitke 29. novembra 1952. godine otkriven je spomenik-piramida pod kojom se nalazi kosturnica u koju su smešteni posmrtni ostaci većine boraca izginulih na Kadinjači. Vremenom, Kadinjača je postala jedan od simbola antifašističke borbe. Izgradnja spomeničkog kompleksa izvršena je u period 1977 – 1979, a otvoren je 23. septembra 1979. godine”.

Partizanska fabrika oružja i municije 1941. bila je jedina fabrika u okupiranom delu Evrope gde se proizvodilo oružje za borbu protiv fašizma.

“Mašine jednog dela municijskog odeljenja i alatnica smeštene su u podzemne galerije izgrađene neposredno pred početak Drugog svetskog rata za potrebe trezora Narodne banke Kraljevine Jugoslavije, a koji se danas nalaze u sastavu Narodnog muzeja Užice. Fabrika je radila do 22. novembra 1941. kada se dogodila tragična eksplozija u kojoj je izginulo oko 120 radnika i civila zatečenih u skloništu. Na kraju municijskog odeljenja nalazi se spomenik žrtvama eksplozije napravljen od mreže metalnih šipki, na kojima su fiksirani originalni delovi oružja pronađeni nakon eksplozije. Na platou današnjeg Muzeja, između dve zgrade postavljen je drugi od dva spomenika žrtvama eksplozije, koji predstavlja osobu u plamenu vatre. Oba spomenika otkrivena su 1961. godine”, pojašnjava Novaković.

Na Dovarju se nalazi spomenik Lomača posvećen Dušanu Jerkoviću, komandantu Užičkog NOP odreda i Vukoli Dabiću, komandantu mesta Užice, čija su mrtva tela spaljena na lomači 1941. godine od strane Nemaca. Spomenik je izrađen od kamena i sige a ispred njega je postavljena bronzana ploča sa tekstom o pomenutom događaju. Otkriven je 1968. godine.

“Spomenik na Sarića Osoju otkriven je 1974. godine a prvobitno je bio posvećen neznanom junaku koji je 15. aprila 1941. godine poginuo uništivši tenk nemačke Osme tenkovske divizije. Nakon 70 godina od Aprilskog rata saznalo se da je neznani junak ustvari Miloje Zečević narednik Osme protiv-tenkovske baze Vojske Kraljevine Jugoslavije, koji je sa svojom jedinicom branio grad prilikom nemačkog ulaska u Užice. Tom prilikom život je izgubilo 118 vojnika Kraljevine Jugoslavije i civila. U njihovu čast 2016. godine Narodni muzej Užice otkrio je spomen ploču sa imenima izginulih vojnika i civila”

Na gradskom groblju Dovarje, tokom rata i nakon njegovog završetka, u okviru posebne grobnice, sahranjeni su posmrtni ostaci 229 boraca NOP odreda, među njima i 5 narodnih heroja Milan Mijalković, Želimir Đurića, Bogdan Kapelan, Aleksa Dejović i Nada Matić. Kosturnica je pokrivena sivim mermernim pločama, u čijem centru se nalazi devet crnih ploča sa uklesanim imenima poginulih boraca.

Na relaciji Užice-Bela Zemlja, u mestu Surduk, postavljena su 1959. godine spomen obeležja koja su označavaju mesto pogibije Želimira Đurića, sekretara OK KPJ i Dragojla Dudića, predsednika Glavnog NOO Srbije, 29. novembra 1941. godine. Usled rekonstrukcije zlatiborskog puta oba spomen obeležja su izmeštena i postavljena nedaleko od prvobitne lokacije.

“U parkovskom delu ispred Osnovne škole „Aleksa Dejović“ u Sevojnu otkriven je 1977. godine spomenik posvećen poginulim borcima i žrtvama fašističkog terora 1941-1945. godine. Na bronzanim pločama nalaze se upisana 102 imena Sevojničana, 2 italijanska borca i 2 borca VI Ličke proleterske divizije. Ispred zgrade stare železničke stanice postavljena je 1984. godine manja železnička kompozicija koja se sastoji od lokomotive i jednog teretnog vagona. Na lokomotivi je postavljena bronzana spomen-ploča sa tekstom posvećenim borcima železničarima članovima NOP odreda”, ispričao je za projekat „Užička republika- kulturno turistički biser Užica, Prestonice kulture Srbije 2024.“ Novaković.

Na teritoriji grada Užica i njegove okoline nalaze se na desetine spomen bista i spomen ploča posvećenih narodnim herojima, istaknutim borcima NOP odreda i KP Jugoslavije.

Svi navedeni materijalni tragovi Drugog svetskog rata predstavljaju svojevrsni turistički potencijal a o najznačajnijim razgovaramo sa direktorom TO Regija zapadna Srbija, Nemanjom Nešićem.

“Mislim da Užice, kroz turističku ponudu, još uvek nije varolizovalo turističku ponudu i sadržaj tog perioda koji je zaista bio jedinstven u istorijskom, kulturnom i turističkom smislu vrlo važan za ovaj grad i tadašnju državu. To je za razliku bivše nam države kada je na mapi, skoro svake ekskurzije bio Narodni muzej i spomen kompleks Kadinjača. Današnje generacije su usmerene u nekom drugom pravcu i narativu. To nasleđe je danas usmereno uglavnom na individualne posete entuzijasta iz Srbije i regiona, koji žele tu vrstu turističke ponude jer neguju takav vid istorijskog nasleđa i možda ideološkog konteksta”, kaže Nešić.

Narodni muzej Užice sadrži i izuzetno vrednu i vernu stalnu postavku Užičke republike koja je bila sedište vrhovne komande narodnooslobodilačke vojske. Među najznačajnijim eksponatima, turistima je najznačajnija autentična Titova soba, sa svim onim što je Tito u tom vremenu koristio. A pored zgrade je i prva partizanska fabrika municije, gde se novembra 1941.dogodile i velika tragedija, takođe interesantna za turiste i sve posetioce.

Mesto koje je u prethodnim decenijama, pogotovo prošlog veka, posetilo najviše turista je spomen kompleks Kadinjača, četrnaest kilometara od Užica koja pre svega predstavlja sudbinu Radničkog bataljona i tragični završetak Užičke republike.

Ono što se zaboravlja i što se turistički ne eksploatiše jeste i činjenica da je Užice bio jedan od Titovih gradova. “To je i dalje veliki turistički magnet i nešto što privlači, sa jedne strane turističke avanturiste ali sa druge strane i sledbenike njegovog lika i dela. Mislim da je Užice u nekom proteklom periodo prilično oprezno gledalo na to jer je Titovo ime izazivalo podele. Jedni taj period veličaju, drugi ga nipodištavaju a ja mislim da mi pre svega treba da politiku i ideologiju ostavimo po strani i pokušamo da komercijalno materalizujemo, koliko je to moguće”, smatra Nešić.

Korišćene fotografije—www.uzickarepublikapress.rs

Tekst je nastao u okviru projekta “Užička republika-kulturno-turistički biser Užica, prestonice kulture Srbije 2024.” koji je deo programa “Užice- Prestonica kulture 2024.” čiju realizaciju sufinansira Grad Užice.